Metaverse’de Mimari Tasarım

Hayatın her alanında olduğu gibi mimarlık alanında da pek çok gelişme oluyor. Ancak dünyada kimi değişim, dönüşüm ve gelişimler pek çok sektörü etkilemekte. Bunlardan biri de ‘Metaverse’. Hayatın her noktasını etkilemekle birlikte mimarlığı da etkileyen ve hızla gündem olmaya devam eden bu kavram ne anlama geliyor ve mimariye, mimari tasarıma nasıl etki ediyor?

Metaverse, bir başka tanımlama ile evrenin ötesi, üç boyutlu sanal alanlardan oluşan internet’in bir yinelemesi, ortak paylaşımlı bir sanal alan. İnternetin gelişmiş versiyonu ve aslında sanal olarak geliştirilmiş fiziksel bir gerçeklik. Bir yandan da gerçek dünyaya alternatif, onun benzeri yeni bir dünya. Peki sanal ve fizikselin beraber deneyimlendiği bu mekân yeni bir oluşum içindeyken nasıl bir mimari, mekânsal gelişim gösteriyor? (Andrea Moneta,2020) (URL-1) (J. C. Smart et al, Metaverse Roadmap Overview (2007))

Kendisine ait bir doğası olan Metaverse, mimari tasarımda da kendi teorilerine ve pratiklerine ihtiyaç duyar. Bu sebeple de yeni bir mimarlık kurulurken, bu sanal alan bir araştırma ve deney alanı halini almaktadır. (Andrea Moneta,2020) (URL-1) Metaverse’de kullanılmaya başlayan tasarım ilkeleri, Rob Ingram’ın ‘Building Virtual Worlds: A City Planning Perspective’ makalesine göre erken dönem mimarların ve şehircilerin teorilerinden ilham almaktadır. Örnek olarak da Le Corbusier’in merkezcil, ütopik ve vizyoner şehir planlama uygulamasının, sirkülasyonun kolaylıkla sağlanabildiği sanal ortamların tasarlanmasına yardımcı olduğundan bahseder. Frank Lloyd’un daha yaygın ve merkezsizleştirilmiş topluluklar lehine kentin dağılmasını amaçlayan zıt yaklaşımının da sanal alandaki kentlerin organik olarak büyümesine yardımcı olduğunu söyler. (Andrea Moneta,2020) (URL-1)

Kültürel ve sosyal etkileşimin, estetik kaygının ve felsefi uğraşların da olduğu bir ortam olarak düşünebileceğimiz sanal alan, aslında Metaverse’den önce dijital oyunlarla tasarlanmaya başladı. Genel olarak mimarlık eğitimindeki ilkelerden bağımsız üretilen bu ortam bir film setine de benzetilebilir. Olağandışı veya olağan ögelerle birlikte aslında gerçek dünyanın yeninden üretilmesi amaçlanmaktadır. Her şeyin sınırsız olabildiği bir sanal dünyada Andrea Moneta’ya göre mimari sınırlıdır. Bu sebeple, dijital mekânsal devrim gerçekleştirilmek isteniyorsa sanal dünyalar gerçeğin tasvirini yapmak yerine mimari teori ve kavramları geliştirerek imkansızı mümkün kılan ütopik tasarımlar yapılmalı. Ancak bunu gerçekleştirmek için de iki dünya arasındaki farklara dikkat etmek gerekir. Gerçek dünyada binalar hareket edemez ve genel anlamda dönüştürülemez. Ancak dijitalde kullanıcı ile dinamik etkileşimli bir süreçle bazı değişiklikler ve yapılandırmalar mümkündür. (Andrea Moneta,2020) (URL-1)

Sanal dünyayı tasarlarken mimari ilkeleri kullanmak söz konusu edildiğinde tarih ve bağlam da işin içine girer. Sınırları ve zamanı olmayan bir mekân için garip olduğu düşünülse de geçmiş temalı oyunlar gibi tasarım dilini geçmişin, tarihi mimari arketiplerin oluşturduğu bir süreç mimarlığa yeni zeminler oluştururken Metaverse için de bir kalite artışına sebep olur. Öte yandan ise doğal bir çevresi, tarihi olamayan ve her şeyin mümkün olabildiği bir dünyada da tasarım yapmak ve bu esnada kaybolmamak oldukça güçtür. Aslında böyle bir mekânda da mimari tasarımın temel kaygılarından biri de zamanı ve bağlamı temsil etmektir. (Andrea Moneta,2020) (URL-1)

Resim 1. Yapay zeka ile üretilmiştir.

Gerçek dünyanın bir tezahürü olan yeni dünyada mekanlar sadece görsel bir nitelik taşımamaktadır, taşımamalıdır. Kullanıcıların mimari estetikten keyif alabilmeleri için işlevsellik önemlidir. Yer, bağlam, sadece görülen bir manzaradan ziyade olayların yaşandığı bir mekân olarak tanımlanmalıdır. (Andrea Moneta,2020) (URL-1)

Metaverse’de mekân tasarımında bir başka açıda gerçeküstücülük akımının etkisi olabilir. Her ne kadar gerçek dünyaya benzeyebilen alternatif bir alan olsa da bu sanal dünya, yerçekimine, fizik kanunlarına bağlı bir yer değildir. Binaların taşıyıcılığını hesaplamak, malzeme özelliklerine bu bağlamda dikkat etmek gerekmeyebilir. Alıştığımız anlamda bir çatı, duvar, koltuk var olmak zorunda değil. Siber mekân kurguları için çalışan mimarlardan biri olan Marcos Novak, ‘likit’ mimari önermiştir. Maddesizleşmiş, ışık, mekân ve form gibi gerçek dünya halleriyle yetinmeyen, başkalaşım geçiren, devingen, akışkan ve Novak’ın ifadesiyle müziğe benzeyen bir mimaridir, likit mimarlık. Likit mimari kapıları ve koridorları olmayan, bir sonraki odanın her zaman benim olmasını gereksindiğim yerde olan bir mimaridir (Novak, 1991). (Turan, T. & Kavut, İ. E. (2022)) Pek çok görüşte olabildiği gibi fiziksel dünyanın sınırlarından uzak ve özgür bu tasarım anlayışı, olumsuz olarak şaşırtıcı ve yön kaybettirici eleştirilerini de almıştır. Lou ve Maher’e göre ise istenilen işlev ve davranış önemlidir, işlevsel bir sanal dünyada oturulabilir ve dolaşılabilir bir ortam tasarlanması gerekmektedir. Sanal ortama gelecek olan kullanıcılar, gerçek dünyadaki beklenti ve deneyimlerini referans alarak bu ortamda var olabilmektedirler. (Lau ve Maher, 2009) (Turan, T. & Kavut, İ. E. (2022)) Bu bağlamda kullanıcı, tasarımda büyük öneme sahip olmaktadır.

Resim 2. Marcos Novak, Turbulent Topologies (Türbülanslı Topolojiler), 2008 (Exibart, 2021)(Turan, T. & Kavut, İ. E. (2022)) 

Pek çok görüş ve tasarım anlayışından bahsederken mimarların yeni çağ dijital devrimi karşısında önlerindeki zorluğu Mitchell şu şekilde ifade etmektedir; esas zorluk, binaların ağ ve bilgisayar kullanımını barındıracak şekilde tasarlanması değil, insanların önemli ihtiyaçlarını yeni ve etkili yollarla karşılayabilen, yaratıcı ve şaşırtıcı mekanlar tasarlamaktır. (Harle, 2005) (Turan, T. & Kavut, İ. E. (2022))

Dijital dünya ile mimarlık önceleri doğrudan gerçek dünya üzerine etki ederek bir araya gelmişken şu an mimarlığın dijital dünyada da büyük bir yer edinmesi söz konusu. Bu bağlamda mimarlık ve dijitali yeniden değerlendirmek üzere mimar, mühendis, akademisyen ve bilim insanlarından oluşan iki grup pek çok çalışmalar ortaya koymaktadır: “digital architectonics” ve “discrete architecture” (Andrea Moneta,2020) (URL-1)

Sanal ve gerçek olarak iki dünya olarak bahsetsek de aslında iki dünya da birbirini etkilemek de ve birbirinin içine uzanmaktadır. Gerçek dünyadaki filmler, kitaplar, hayaller, mitler, bazı gerçeklikler dijitalde var edilen dünyada soyut veya somut yer alabilir, tasarımda bir arka plan oluşturarak geçmişten de beslendiği takdirde bir kimlik duygusu da bu dünyada sürdürülebilir. (Andrea Moneta,2020) (URL-1)

Son yıllarda dijital ve dijital olmayan arasındaki farkı ayırt etmek zorlaşmakta, sanal ortama görsel, işitsel, dokunsal, kinestetik deneyimler de eklenerek gerçeklik arttırılmaktadır. Sanal gerçeklikleri insanlar şekillendirse de insanlar da bu yeni dünyadan etkilenmektedir. Gerçek dünyadaki yapılı çevre, devamlı olarak sosyal etkileşimler tarafından şekillenir ve aynı zamanda karşılığında şekillendirir. Aynı şeyin sanal dünyalarda da olduğunu bu nedenle kabul etmek ve belki de buna göre hareket etmek gerekir. (Andrea Moneta,2020) (URL-1)

En eski zamanlardan beri kalıcılık, ölümsüz olma duygusu insanlık için var olmuştur. Sanal dünya ile aslında bu durum da değişebilmektedir. Mekanların kolaylıkla değişebilmesi, esnek ve akışkan olması kalıcı yerleri geçici hale getirmektedir. Aslında zaman ve mekânı bütünleştirerek, kalıcılığı zamanın işlevselliği olmaktan çıkartmaktadır. (Andrea Moneta,2020) (URL-1)

Resim 3. Yapay zeka ile üretilmiştir.

Gerçek ve sanal arasında farklı uyum ve uyumsuzlukların, yeni yaşam gerekliliklerinin, bu devrim diyebileceğimiz süreçte pek çok farklı alanda uzmanın, gerek insan psikolojisi ve sosyolojisi bağlamında gerek çeşitli alanlarda çalışması ve yeni düzenler, sistemler üzerine pratikler üretmesi gerekecek gibi görünüyor. Yaşadığımız evrenin sınırlarına bağlı veya bundan bağımsız yeni evren veya evrenlerin bizi beklediği ise bir belirsizlik şu an.

Metaverse dediğimizde pek çok kavram konuşulabilir. Gerçeklik, işin içine giren duyularımız, jest ve mimiklerimizle veya başka bir açıdan sorgulanması ile gündem olabilirken, işlevsellik, aynı anda pek çok yerde olabilme durumu, sınırlar, ölçek ve daha pek çok kavram ve düşünce, insan, mimarlık, sosyoloji, tarih, hukuk gibi çeşitli bağlamlarda gündem olabilmekte.

Pandemi süreci ve sosyal ağların genişleyerek dünya sınırlarını kaldırdığı bu çağda aslında Metaverse yeni bir yaşam ve sosyalleşme ortamı sunmaktadır. İnsanoğlunun yaşadığı ortamı, mekânı tasarlaması; isteğini, konforunu ve işlevselliği göz önünde tutarak yaşadığı alanı düzenlemesi ihtiyacı sanal dünya için de gerekliliğini göstermektedir. Bu bağlamda da hayatımıza giren bu yeni mekân mimarlığın eski ve yeni parametreleriyle yeniden tasarlanmak için bizleri bekliyor.

Blog Yazarı: Betül Akbaş, Mimar